Zespół poklasztorny - Gmina Żukowo

Żukowski zespół poklasztorny jest najstarszym zabytkiem architektonicznym na Kaszubach, kryjącym wiele cennych dzieł sztuki. Historia jego wiąże się z istnieniem na ziemi żukowskiej klasztoru norbertanek, które pojawiły się tutaj już w XIII w. Staraniem księcia gdańskiego Mściwoja I i jego żony Zwinisławy został wydany akt fundacyjny dla norbertanek, nadający im początkowo cztery wsie. Przypuszczalnie budowę klasztoru w Żukowie rozpoczęto w 1212 roku, niebawem przybyły tu pierwsze zakonnice. Odtąd rozwój wsi ściśle związany był z przyklasztornym folwarkiem. Klasztor od swych początków prowadził szkołę żeńską dla córek patrycjuszy gdańskich. W szkole uczono szycia, robót ręcznych, haftowania szat liturgicznych, a także kaszubskiego haftu ludowego dziś zwanego „szkołą żukowską", w której to postaci wzory tego haftu przetrwały do obecnych czasów. Reguła sióstr zakonnych była surowa, obowiązywały je ścisłe posty. W 1256 roku przeorysza Witosława (siostra panującego wówczas księcia Świętopełka Wielkiego) podjęła starania o lokację przy klasztorze miasta. Pierwszym krokiem do tego był przywilej książęcy zezwalający na założenie targu. Niestety zakonnice, zapewne z przyczyn ekonomicznych, nie skorzystały z tego przywileju i wymagana nowa lokacja osady nastąpiła dopiero w 1325 roku. Dzięki wspomnianemu przywilejowi norbertanki wybudowały jednak młyn i karczmę. Pod koniec XIV wieku zakonnice rozbudowały klasztor, stawiając nowe dormitorium (część sypialną). W 1433 roku zabudowania klasztorne i wieś znacznie ucierpiały podczas jednego z kolejnych napadów rabunkowych na klasztor. Ożywienie gospodarcze i rozwój wsi przypadł na początek XVI wieku. Norbertanki żukowskie posiadały przez wieki liczne posiadłości ziemskie (władały kilkunastoma majątkami i folwarkami), posiadały prawo do połowu ryb na Jeziorach Raduńskich, a w skład ich majątku wchodziły m.in. browar, tartak, cegielnia, młyny. Wojny w XVII i XVIII wieku ponownie zniszczyły Żukowo. Zarządzenia pruskie z 1810r. i 1815r. skazały konwent żukowski na wymarcie zakazano, bowiem prowadzenia nowicjatu, przyjmowania nowych sióstr i wyboru przeoryszy. Klasztor istniał do połowy XIX wieku. Kasacji klasztoru dokonał w imieniu rządu pruskiego w 1834r. landrat kartuski Stein. Dziesięć sióstr pozostawiono na dożywociu. Ostatnia siostra zakonna Agnieszka Bojanowska zmarła w 1862 roku mając 81 lat, to ona prowadziła do końca kronikę zakonną i przekazała wiejskim hafciarkom kunszt haftowania, legendy i opowieści z życia klasztoru. Po kasacie klasztoru kościół poklasztorny został przekazany miejscowej parafii, a zabudowania klasztorne sprzedane i przeznaczone do rozbiórki.

Ważniejsze zabytki:

• Św. Norbert -Figura Św. Norberta z około 1800 roku. Święty Norbert urodził się w Niemczech, pierwszy klasztor Norbertanów założył we Francji. W Polsce pierwszy klasztor Norbertanów powstał w 1126 roku koło Wrocławia. Do Żukowa pierwsze Norbertanki przybyły ze Strzelna na Kujawach. Był to najstarszy zakon na Pomorzu.
• Cmentarz przykościelny i otoczenie świątyni Cmentarz przykościelny - na terenie przylegającego do kościoła dawnego cmentarza zachowało się kilkanaście żeliwnych krzyży z XIX stulecia, nagrobki dawnych żukowskich proboszczów, księży, znanych w okolicy rodów kaszubskich, wspólna mogiła ponad 60 więźniów obozu koncentracyjnego Stutthof zamordowanych w czasie marszu ewakuacyjnego tzw. „marszu śmierci" w lutym 1945r. Dawane zabudowania klasztorne- są tylko częścią dawnego kompleksu klasztornego. Większość z nich sprzedana w 1864r., została rozebrana w 1865r. W zachowanych obiektach mieszczą się plebania (pod nią gotycko sklepione piwnice) i biuro parafialne, zachował się także budynek wozowni (muzeum parafialne) z bramą wjazdową na teren klasztoru.
• Kościół pw. Wniebowzięcia NMP- Gotycki kościół parafialny pod wezwaniem Wniebowzięcia NMP zbudowany został, jako bryła gotycka orientowana, jedno-nawowa, siedmioprzęsłowa na planie prostokąta z trójbocznie zamykanym niewydzielonym prezbiterium, posiada sklepienie krzyżowe, a pod chórem kolebnikowo- krzyżowe. Kościół wykonany jest z cegły gotyckiej, wzmocniony przyporami oraz zakrystią i dawnym skarbcem. Znacznie później dobudowano kruchtę stanowiącą główne wejście do świątyni. Badania architektoniczne wykazały dwie fazy budowy wiek XIII i XIV. Ceglany kościół budowany w początkach XIIIw. był niższy i krótszy. Relikty najstarszego kościoła zachowały się w partiach przyziemia zachodniej części obecnej świątyni W następnym wieku budynek podwyższono i przedłużono w kierunku wschodnim. Widać to na ścianie zachodniej i południowej. Wystarczy wejść na dawny przykościelny cmentarz i uważnie obejrzeć ścianę zachodnią. Wysunięte skośne kryzy wyznaczają pierwotne położenie dachu. Fryz na ścianie południowej wskazuje początkową wysokość i długość budowli. Kościół odbudowywany został po zniszczeniach dokonanych podczas najazdu husytów w 1433r. W wieku XVIII dobudowano górną część wieży i nakryto ją barokowym hełmem. Kościół prezentuje głównie gotycką architekturę podkreśloną przez ostrołukowe okna z kamiennymi maswerkami w formie trójliścia i rybiego pęcherza oraz trójstopniowe przypory.
• Ołtarz Świętej Rodziny Obraz Św. Rodziny-wewnątrz kaplicy, główną postacią dzieła jest młody Jezus Chrystus, przedstawiony w białej szacie, za nim po jego prawej ręce NMP w czerwonej sukni i niebieskim płaszczu, po lewej ręce Św. Józef trzymający bukiet lilii . W górnej partii obrazu, Duch Święty w postaci gołębicy. Alabastrowa angielska płaskorzeźba z XIII/ XIV w. Pokłon Magów, wmurowana w ścianę kaplicy kościoła, jest jedną z niewielu tego typu rzeźb znajdujących się w Polsce. Przedstawia leżącą NMP z dzieciątkiem, a przed NMP trzej królowie z darami.
• Ołtarz Madonny Boczny, barokowy ołtarz pierwotnie wykonany w I poł. XVIIw., powiększony w I poł. XVIIIw. - jej postać otoczona jest mandrolą płomienistą w owalnym obramowaniu renesansowym, zdobiony w narożach centralnej partii ołtarza uskrzydlonymi główkami aniołów. Ukoronowana NMP ma na lewym ręku nagie ukoronowane dzieciątko, trzymające jabłko, jako symbol zbawienia. Po bokach Madonny umieszczono obrazy, a z lewej strony Święta Augustyna wśród zakonników. W górnej strefie Bóg Ojciec, Chrystus Ukrzyżowany, figura Najświętszej Marii Panny z obłoku otaczającego Boga Ojca wyłaniają się główki aniołów. Po prawej stronie Madonny umieszczono obraz „Widzenie Św. Norberta". Klęczący Norbert i podający mu dwaj aniołowie biały płaszcz zakonny, w głębi widoczny zespół architektury klasztornej w Żukowie. Górna postać obrazu to Matka Boska z dzieciątkiem i adorujący ją opaci norbertańscy i Św. Jan Chrzciciel z Barankiem. W dolnej partii ołtarza znajdują się obrazy ofiarowane dzieciątku oraz ofiarowane Najświętszej Marii Panny. W zwieńczeniu ołtarza znajduje się obraz ze sceną koronacji Najświętszej Marii Panny.
• Gotycki krucyfiks Gotycka, polichromowana rzeźba ukrzyżowanego Chrystusa z około 1360 roku. Prezentuje postać przybitego do krzyża Chrystusa w charakterystycznej pozie, w typie kompozycji eksponującej nisko zawieszoną, na prawe ramię głową Ukrzyżowanego i długie perisonium, sięgające aż do kolan. Na około krzyża umieszczono w ośmiobocznych polach wizerunki symboli autorów ewangelii. U góry krzyża znajduje się wizerunek orła, czyli symbolu Św. Jana, po lewej stronie wół, symbol św. Łukasza, po prawej stronie lew, symbol Św. Marka, a u dołu anioł, symbol św. Mateusza. Krzyż wiszący nad wejściem do zakrystii jest najstarszym zabytkiem kościoła.
• Barokowy ołtarz Św. Norberta Ołtarz boczny z XVIII wieku, z lewej strony głównego ołtarza. Wykonano go z polichromowanego i złoconego drewna w zielonej, beżowej i różowawej kolorystyce polichromu. Centralną cześć zajmuje obraz przedstawiający Św. Norberta w stroju Opata ze świetlistą aureolą wokół głowy z monstrancją w prawej ręce i krzyżem Patriarchy w lewej ręce. W lewym dolnym rogu znajdują się postacie Heretyka, na nim oparta stopa Św. Norberta. Za postacią Heretyka umieszczono diabła. Po prawej stronie aniołek trzyma infułę Św. Norberta. Stafaż krajobrazowy wypełnia po prawej stronie kościół z wysoką wieżą. W zwieńczeniu obrazu pomiędzy dwoma aniołami przedstawiono frontalnie gołębia symbolizującego Ducha Świętego. W zwieńczeniu ołtarza umieszczono okrągły obraz przedstawiający Najświętszą Marię Pannę z dzieciątkiem, adorowaną przez Świętego Norberta. Nad nim monogram IHS w złoconej aureoli promienistej, a po bokach rzeźby świętych postaci.
• Chrzcielnica Barokowa chrzcielnica z drugiej połowy XVII wieku, wykonana jest z polichromowanego i złoconego drewna, składa się z dwóch części. Dolna to sześcioboczna czara wsparta na rzadko spotykanym trzonie w kształcie klęczącego putta na okrągłej podstawie. Górną część stanowi pokrywa również sześcioboczna czara zwieńczona sceną chrztu Chrystusa, składająca się z dwóch figur Jezusa Chrystusa i św. Jana Chrzciciela. Chrzcielnica wyróżnia się jednak głównie z powodu jak gdyby wirujących rozet, nałożonych na każde z sześciu pól czary.
• Ołtarz główny Późnorenesansowy ołtarz złocony, trzykondygnacyjny z rzeźbionego drewna polichromowanego. W części centralnej obraz pochodzący z pracowni Hermana Hana, przedstawia Wniebowzięcie Najświętszej Maryi Panny - patronki kościoła. Jego środkową część zajmuje postać Matki Boskiej stojącej na półksiężycu a dwa anioły wnoszą ją wraz z półksiężycem do nieba. Przy bocznych krawędziach obrazu unoszą się na obłokach dwa aniołki ozdabiając Madonnę. Zarówno Matka Boska jak i aniołki mają srebrne płaszczyki, brak tylko korony, którą powinny podtrzymywać nad głową Madonny aniołki. Korona wraz z wieloma innymi pamiątkami (w tym cennymi ornatami) została skradziona w 1989 roku. Dół obrazu zajmują apostołowie. Po lewej stronie obrazu Wniebowzięcia NMP między rzeźbionymi złoconymi kolumnami stoi rzeźba św. Augustyna w szatach zakonnych, z prawej św. Norbert arcybiskup Magdeburga. Na trzeciej kondygnacji ołtarza znajduje się obraz Trójcy Świętej. Na tle jasnobrunatnych chmur po lewej stronie siedzi Chrystus, po prawej Bóg ojciec, między obu postaciami unosi się biała gołębica symbol Ducha Świętego. Rzeźby to z prawej św. Paweł z lewej św. Piotr. Ołtarz zwieńczony jest grupą rzeźb: Chrystusa Zmartwychwstałego, św. Marii Magdaleny z amfora i Jana Ewangelisty oraz sześciu aniołów po trzech z każdej strony (nad rzeźbami Piotra i Pawła). Niżej głównego obrazu relikwiarz drewniany złocony owalny, podtrzymywany przez pelikana, karmiącego swoje dzieci oraz anioły. Część dolna ołtarza składa się z rzeźbionej predelli i dwukondygnacyjnego tabernakulum. Środkowa część przedstawia ukrzyżowanie Chrystusa, po prawej figura św. Melchizedeka, po lewej św. Mojżesza, na skraju dwa anioły oraz dwa obrazy, Chrystus przy słupie i Chrystus w Ogrójcu. Kondygnacja górna mniejsza podzielona na półkoliste nisze, w środku Chrystus jako „Dobry Pasterz" wzdłuż napis „Oto dom Boga wśród ludzi", dwa anioły, po bokach postacie z atrybutami: od lewej: św. Jan Chrzciciel z barankami, niewiasta bez atrybutu, św. Dorota z koszykiem, św. Barbara z wieżą, św. Katarzyna z kołem i mieczem, św. Jadwiga ze strzałą, św. Kinga ze skałą , św. Wawrzyniec trzymający ruszt. Niżej mensy antependium i oryginalny haft sióstr norbertanek.
• Ołtarz Pasyjny-Tryptyk Antwerpski Tryptyk datowany na lata 1515-1525 wczesnorenesansowy należący do typu tzw. „ołtarzy antwerpskich" odznaczających się niezwykłym bogactwem rzeźbionych figurek. Po otwarciu ołtarza widzimy osiem scen. W wyodrębnionej predelli znajduje się pięć kwater. Środkowa przedstawia Jessego z czterema ojcami kościoła. Po lewej stronie tej sceny zwiastowanie i nawiedzenie; po prawej stronie Boże Narodzenie i ofiarowanie dzieciątka. W górnej części sceny, od lewej to niesienie krzyża ,scena centralna ukrzyżowanie, a scena z prawej to zdjęcie krzyża. Na zewnętrznej stronie ołtarza znajdują się malowidła; Mojżesz odkrywający źródło; Zbieranie manny 2-3, Chwytanie przepiórek. Obrazy wewnętrzne, widoczne po otwarciu ołtarza ,przedstawiają sceny pojmania Chrystusa, umywanie rąk przez Piłata złożenie do grobu, zmartwychwstanie. Na skrzydłach górnych na zewnątrz znajduje się wizerunek aniołów, a wewnątrz Chrystus w otchłani. Ołtarz ten łączy w sobie elementy sztuki późno gotyckiej i wczesnorenesansowej. Zadziwia kompozycją, wykonaniem i dekoracją.
• Ambona i empora zakonnic Borkowa zakonna ambona pochodząca z XVIII wieku powstała w 1766 roku połączona jest z przejściem na dawny chór zakonnic. W balustradzie schodów prowadzących od bramki do ambony wstawiono pięć płycin ozdobionych malowidłami, portretami błogosławionych. Kosz ambony, bramka wejściowa jak i balustrada schodów, ozdobione zostały bogatą dekoracją snycerską. Głównymi akcentami tej dekoracji stało się pełnoplastyczne oddzielenie postaci, charakterystyczne dla ikonografii ambon to jest Chrystusa nauczającego ewangelistów Łukasza i Mateusza oraz Marka i Jana, wraz z ich atrybutami. Zapiecek ambony został ozdobiony obrazem na desce z wyobrażeniem św. Jana Nepomucena. Wprowadzono również zdobione kabłąki oraz rzeźby główek kobiecych i girland kwiatowych w podstawie kosza kolumn rozdzielających postacie świętych oraz głów aniołów i kapiteli w balustradzie kosza. Baldachim charakteryzujący się świetnie opracowanymi wspornikami. Lambrekin, zwieńczono rzeźbą przedstawiającą Chrystusa Zbawiciela Świata, trzymającego kulę ziemską. Empora zakonnic połączona była specjalnym przejściem przez ambonę do nawy głównej (tzw. droga komunijna dla zakonnic). Empora („chór panieński") wyposażona jest w dwa trony Kseni i przeoryszy oraz dwie pary stalli. Od dolnego kościoła oddzielona jest wysoka balustradą. Balustrada składa się z dwóch rzędów kwater. Górna część tworzą ażurowe kwatery pełniące funkcje karaty chóru zakonnego. W centrum głównej balustrady znajduje się w bogato rzeźbionej ramie obraz leżącego św. Norberta ubranego w biały strój z jego boku wyrasta drzewo, w którego gałęziach umieszczono pośrodku figurę ukrzyżowanego Chrystusa, a po bokach symetrycznie, po trzy z każdej strony okrągłe medaliony z popiersiami Kardynałów zakonników i zakonnic norbertańskich. Integralnym elementem tego zwieńczenia jest wnosząca się, pod malarskim przedstawieniem wyrzeźbiona figura św. Michała, walczącego włócznią z szatanem. Obrazy skupione w balustradzie są kontynuacją pięciu portretów z ambony, przedstawiają błogosławionych Goldeusa, Godefredusa, Hugona, Raboda, Hrozdata, Arnolda, Millo, Gilbertusa, Josepheasa, Rudolfa, Ramona, Kareniberta ubranych w stosowne szaty. Przy balustradzie chóru, od strony północnej na ścianie wiszą obrazy: Księcia Gdańskiego Mściwoja, jego żony Zwinisławy pośrodku mały ołtarzyk, zwany Tryptykiem Mestwina lub „Ołtarzykiem Mszczuja I", który książę zabierał w podróż, niestety metalowa figurka z ołtarza została skradziona w latach 70-tych XX w. W ołtarzyku pod miniaturowym portretem Mściwoja I i Zwinisławy znajdują się obrazy św. Katarzyny i Barbary. W kościele znajdują się też dwa XVII wieczne obrazy „Zdjęcie z krzyża" i „Longinus przebijający bok Chrystusa."