Aktualności - Wykład o hafcie kaszubskim - Gmina Żukowo

31 sierpnia w sali konferencyjnej Urzędu Gminy Żukowo odbyła się czasowa wystawa dotycząca haftu kaszubskiego wraz z wykładem prowadzonym przez Mariana Jelińskiego.

Zadanie "Organizacja wystawy czasowej haftu kaszubskiego i wykład na jej temat" zorganizowała Fundacja Skansenu Pszczelarskiego, a realizację tego zadania dofinansowała Gmina Żukowo.

Poniżej całość wykładu zaprezentowanego przez Marana Jelińskiego:

“Organizacja wystawy czasowej haftu kaszubskiego i wykład na jej temat”

Z 2016 roku mamy pięć haftów uczniów z Kanady. Jeden z nich wykonała Selina Decarle, która wyhaftowała nieco zmodyfikowaną kompozycję złożoną z elementów jednego z wzorów widocznego na planszy nr 5 (“Wzory haftu kaszubskiego. Szkoła żukowska” Gdański Oddział ZK-P, Gdańsk 2007). Jest to ciekawa kompozycja z owocem granatu/brzôd granatu.

Joshua Dombroskie wyhaftował nieco zmodyfikowaną kompozycję złożoną z elementów jednego z wzorów widocznego na planszy nr 5 (“Wzory haftu kaszubskiego ...). W jego przypadku cztery liście/lëst wyhaftowane są dość typowo a jeden uproszczony jak to bywa w Kanadzie. Odmiennie rozmieścił on kolory pręcików dzwonka/zwónk.

Ethan van Hoof wyhaftował nieco zmodyfikowaną kompozycję złożoną z elementów jednego z wzorów widocznego na planszy nr 5 (“ Wzory haftu kaszubskiego ...). Do wykonania koniczyny/koniczënka użył on sześciu kolorów i rozmieścił je typowo.
Rae Ann Stefan wyhaftowała nieco zmodyfikowaną kompozycję złożoną z elementów jednego z wzorów widocznego na planszy nr 5 (“Wzory haftu kaszubskiego ...). Jej trzy czerwone wisienki/wiszenczi nie są duże, ale mają dość typowy wygląd. Typowo rozmieściła ona kolory pręcików dzwonka/zwónk.
Maria Ziebarth wyhaftowała nieco zmodyfikowaną kompozycję złożoną z elementów jednego z wzorów widocznego na planszy nr 5 (“Wzory haftu kaszubskiego ...). Do wykonania koniczyny/koniczënka użyła ona pięciu kolorów co potwierdza pewne braki.

Wykonanie techniczne w Kanadzie może być stosunkowo dobre jak w przypadku niektórych liści, które wykonał Joshua Dombroskie. Bywa z tym jednak rożnie.

W 2016 r. na konkursie w Lini było wiele haftów uczniów z Żukowa: Parafialnej Szkoły Podstawowej, Publicznego Gimnazjum nr 2 i Szkoły Podstawowej im. Obrońców Wybrzeża.Wkategorii szkół podstawowych wystąpiło tam łącznie 92 uczniów, spośród których laureatami pierwszych miejsc z naszego miasta zostali:

1. Szymon Glazik – ŻukowoPola Petryńska – Żukowo
2. Matylda Cybula – Żukowo
3. Marta Ossowska – Żukowo
4. Dominika Formela – Żukowo
5. Kornelia Konkol – Żukowo

W kategorii młodzieży komisja przyznała pierwsze miejsca, które zajęli (Anonim, 2016):

1. Damian Makurat – Żukowo
2. Stanisław Piskorski – Żukowo

Spośród nadesłanych prac dzieci przyznano 9 pierwszych miejsc, drugich - 12, trzecich - 8, wyróżnień - 29, wśród młodzieży przyznano pierwszych miejsc - 4, drugich - 6, trzecich- 4. Wśród nadesłanych prac dorosłych przyznano 12 pierwszych miejsc, drugich - 15, trzecich - 6 i 12 wyróżnień. Najwięcej nagróduzyskali przedstawiciele Żukowa.

Poza haftami uczniów na wystawie mamy też dzieła żukowskich hafciarek:

Wanda Dzierzgowska – 1) wyhaftowała długi bieżnik z pięcioma elementami, a w nich m. in licznymi pszczółkami/pszczółkana szarym płótnie. 2) jej biały obrus zdobią m. in. liczne wisienki/wiszenczi oraz modraki/mòdrôk.

Maria Płotka – wyhaftowała dużą serwetę z dwoma margaretkami/malbrónka i sporą ilością odcieni błękitu na szarym płótnie.

Bernadeta Reglińska – 1) wyhaftowała kwadratową serwetę, którą zdobią m. in. liczne pszczółczi (pszczółki). 2) jej dość długi bieżnik zdobią m. in. malbrónczi (margarety). W tym roku w Lini nagroda pary prezydenckiejRP trafiła do opiekunki koła hafciarskiego uczącej dzieci tej sztuki – B. Reglińskiej (Anonim, 2016), którą wspiera nauczycielka języka kaszubskiego.

Na Uniwersytecie Gdańskim jest kierunkek etnofilologia kaszubska.Zatem kształcą się kolejni nauczyciele języka kaszubskiego dla szkół, a oni zapewne będą promowali też hafciarstwo kaszubskie szkoły żukowskiej/Kaszëbsczé wësziwanié żukòwsczégò sztélu. O hafciarskich wyrobach wspomniał już w 1880 roku Derdowski (1990) napisał o pani Czorlińskiej, która wyruszając w drogę: “Jesz schowała so do pudła nową jedwabnicę, Złotogłowę ...” Tu należy zaznaczyć, że dwa stare wyrazy nie trafiły do słowniczka na końcu tejniewielkiej książki, ale według Sychty (1968) - jedwabnica to jedwabny czepiec bogato haftowany, istotny w dawnym ubraniu mężatek kaszubskich. Drogi jedwab zastąpiono jednak później płótnem lnianym.

U nas Oddział Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego w Żukowie organizuje szkolenia dla dzieci i młodzieży, a one służą popularyzacji i przekazywaniu wiedzy hafciarskiej, co ma ułatwić przetrwanie tradycyjnego haftowania. W kółkach haftu w szkołach wiele osób może nauczyć się haftowania. Młodzi ludzie uczą się technik i motywów od doświadczonych kobiet (Jeliński, 2006). Zainteresowane osoby dążą do nabywania i stosowania wzorów oraz technik hafciarskich mistrzyń z przeszłości. Wielu z kaszubskiej społeczności może haftować dla własnej przyjemności i nauczyć się tego w szkole. Funkcjonowanie kaszubskich zespołów pieśni i tańca wymaga stałego dopływu nowych haftowanych bluzek oraz fartuszków (Kwidziński, 1998). To przyczynia się do przetrwania hafciarstwa kaszubskiego szkoły żukowskiej w Żukowie.
Kaszubski haft bywa cennym dziełem sztuki, które służy do dekoracji domu. Takie hafty mogą być w kolekcjach prywatnych kolekcjonerów lub lokalnych muzeów (Wirkus, 2010). Mają one znaczenie społeczne i kulturowe, a w pewnym sensie też finansowe. Rosnąca popularność hafciarstwa kaszubskiego szkoły żukowskiej w kraju w drugiej połowie XX wieku przekształciła haft w pewnym stopniu w towar na sprzedaż i związany z tym dodatkowy dochód dla miejscowych kobiet (Jeliński, 2006). Proces ten doprowadził do dalszego rozwoju haftu kaszubskiego oraz do wzmacniania tożsamości kaszubskiej społeczności. Elementy hafciarstwa kaszubskiego szkoły żukowskiej pojawiają się na przedmiotach codziennego użytku i projektach współczesnych projektantów mody. Elementy haftu kaszubskiego bywają na tkaninie, w mieście Żukowie jako dekoracja np. wymalowana na ścianach, a od dawna są na porcelanie. Charakterystyczna kaszubska niezapominajka trafiła do herbu miasta Żukowa (Jeliński, 2006).*

O umacnianiu hafciarstwa kaszubskiego szkoły żukowskiej świadczy fakt, że coraz więcej młodych mieszkańców Żukowa haftuje, a duża liczba ich prac trafiła na konkurs w Lini w 2016 roku. Nastąpiło to po ogłoszeniu ministerialnego wpisu hafciarstwa kaszubskiego szkoły żukowskiej na Krajową listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego w 2015 roku.
Grupa tworzy i odtwarza haft, który jednocześnie jest jednym z najbardziej istotnych elemenów kaszubskiej tożsamości. Wpis hafciarstwa kaszubskiego szkoły żukowskiej na listę reprezentatywną niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości UNESCO ułatwiłby innym społecznościom zidentyfikować i docenić ich niematerialne dziedzictwo kulturowe na poziomie krajowym i międzynarodowym. Ochrona lokalnego dziedzictwa kulturowego wzmacnia trwałość własnego wizerunku społeczności kaszubskiej.
Oczekuje się, że wpis na listę reprezentatywną niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości UNESCO zintensyfikuje dialog w wielu dziedzinach. Takie uznanie przyznane przez społeczność międzynarodową nieuchronnie daje nowy impuls zarówno dla hafciarek, jak również dla wspierających je członków lokalnej społeczności. Wartość i znaczenie takiego dziedzictwa rośnie, zachęcając członków społeczności do współpracy, a tym samym uzyskuje się wzmocnienie spójności społecznej. Wspólna realizacja sprzyja osiągnięciu dalszych wspólnych celów i pogłębia zobowiązanie do utrzymania, a nawet poprawy jakości haftu.
Wpis na listę reprezentatywną niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości UNESCO oferuje możliwość uznania, współpracy i wymiany doświadczeń nie tylko w kraju, ale i np. z Kanadą (Jeliński, 2006), a w pewnym stopniu na całym świecie może pomóc społecznościom o podobnym dziedzictwie. Taki wpis posiada inspirujący wpływ na innych, przeszacowanie własnych tradycji kulturowych oraz pobudza świadomość. Nasz przykład może służyć za wzór dla innych i może przyczynić się do wzrostu świadomości na temat znaczenia niematerialnego dziedzictwa kulturowego w ogóle, jak również ułatwić dialog na szczeblu międzynarodowym.
Jest to także przykładem tego, jak społeczność może tworzyć wytwory artystycznej kultury materialnej, która wciąż przenika jej życie i w pewnym stopniu określa tożsamość.

Hafty były odtwarzane oraz rozwijane i stały się integralnym elementem życia społecznego dzisiaj. Przykładem innowacyjnych rozwiązań i indywidualnej kreatywności jest dorobek wyjątkowo utalentowanej hafciarki (Grzędzicki, 1989; Jeliński, 2006;Pryczkowski, 2012; Rezmer, 1979) Jadwigi Ptach (1902 - 1968). Poprzez jej działania wzory stały się bardziej ozdobne. Dwie hafciarki z Żukowa i ich prace zostały docenione poprzez nadanie tytułu twórcy ludowego.
Wpis będzie również zwiększać widoczność hafciarstwa kaszubskiego szkoły żukowskiej zarówno w kraju jak i za granicą, a także inspirował innych twórców ludowych do dalszego rozwoju własnej sztuki oraz przyczyniał się do dialogu międzykulturowego.

W ciągu dziesięcioleci powstały instytucje i programy na poziomie społeczności lokalnej oraz międzywojewódzkim na rzecz utrzymania, promocji oraz mniej ochrony hafciarstwa kaszubskiego szkoły żukowskiej:

• Regionalna Spółdzielnia Pracy Rękodzieła Ludowego i Artystycznego Cepelia w Kartuzach - (1950 - 1990)
• Muzeum Kaszubskie w Kartuzach (od 1945 -)
• Konkurs i pokonkursowa wystawa haftu kaszubskiego w Lini (1996 - )
• Międzywojewódzkie Konkursy w Bydgoszczy pn. Współczesna sztuka ludowa Kaszub (1985 - 1997)
• Plenery twórców ludowych w Kaszubskim Uniwersytecie Ludowym i wystawa w Wieżycy (Jeliński, 2006)
• Konkurs Współczesnej Sztuki Ludowej Kaszub organizowany przez Muzeum Historyczno -Etnograficzne w Chojnicach.
• Jarmark Dominikański w Gdańsku (1985-1993?)
• Jarmark Wdzydzki we Wdzydzach Kiszewskich (1973-)
• Regularne organizowanie imprez w celu promowania hafciarstwa np.: pokonkursowe wystawy haftu kaszubskiego w Żukowie, hafty widoczne podczas Zjazdów Kaszubów, etc.
• Książki – (np.1965r. W. Błaszkowskiego, dokumentacja w Muzeum w Kartuzach, prace opublikowane przez samorząd i Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie - „Wzory haftu kaszubskiego. Szkoła żukowska” (m.in. czasopismo "Pomerania" publikuje od wielu lat dane o hafcie kaszubskim, w pewnym stopniu czyni to też kwartalnik „Twórczość Ludowa” i gazeta „Dziennik Bałtycki” (Ptach, 1953).

Rada Miejska w Żukowie podkreśla również znaczenie haftu i wspiera wpis hafciarstwa kaszubskiego szkoły żukowskiej na listę reprezentatywną niematerialnego dziedzictwa kulturowego UNESCO .
Od kilku lat Ośrodek Kultury i Sportu w Żukowie organizuje m.in. przyznawanie ludziom kultury np. hafciarkom Gminnej Nagrody Artystycznej „Sucovia”.

• Przyznawanie od 1974 r. Nagrody im. Oskara Kolberga (w postaci dyplomu, medalu oraz gratyfikacji pieniężnej), która honoruje całokształt działalności i wyróżnia wybitne osiągnięcia w dziedzinie kultury ludowej. Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego sprawuje patronat i jest głównym fundatorem nagród i wyróżnień honorowych. Organizatorem Nagrody jest Muzeum im. Oskara Kolberga w Przysusze, Oddział Muzeum Wsi Radomskiej w Radomiu.
• Przyznawanie Medalu „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”, a wręczono go m.in. hafciarce Wandzie Dzierzgowskiej z Żukowa.
• Przyznawanie odznaki honorowej „Zasłużony dla Kultury Polskiej”, a otrzymała ją m.in. hafciarka Wanda Dzierzgowska z Żukowa.
• Udzielanie stypendiów twórczych z budżetu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, a dotyczą one m.in.: twórczości ludowej.

Głównie wysiłek hafciarek powinien zapewnić, że tradycja hafciarstwa kaszubskiego szkoły żukowskiej będzie przekazywana kolejnym pokoleniom w przyszłości.
Społeczności Żukowa udało się w dużym stopniu utrzymać i chronić swoje dziedzictwo w ciągu ostatnich ponad 60 lat, co ma znacznie w skali krajowej i międzynarodowej. Wydarzenia w XX-wiecznej historii Europy, miały wpływ nie tylko na hafciarstwo w Żukowie, a w pewnym stopniu też na kaszubskie stroje ludowe (Stelmachowska, 1959), które widoczne były zarówno w kraju jak i za granicą, stając się widocznym elementem kaszubskiej sztuki ludowej. W muzeach w Polsce i w kolekcjach prywatnych w Europie oraz Ameryce są kaszubskie hafty.

To różne wydarzenia zaszczepiły w kaszubskiej społeczności poczucie znaczenia jej dziedzictwa kulturowego oraz inicjowanie świadomego i zgodnego wysiłku w celu realizacji działań, które go zabezpieczają. Na działalność twórców sztuki ludowej mieli wpływ wyjątkowo uzdolnioni praktycy. Zalety wpisu na listę znacznie przewyższają wszelkie niedogodności. Popularność, której doświadczyło do tej pory hafciarstwo kaszubskie rzeczywiście ułatwiła jego rozwój. Przeszłość - ponad 60-letnie doświadczenie - wskazuje, że zewnętrzne uznanie i rosnąca popularność miały korzystny wpływ na grupę - służąc jako zachęta do zintensyfikowania działań oraz ochrony dorobku kulturowego, przy jednoczesnym przekazywaniu go młodemu pokoleniu. Wewnętrzna siła spajająca społeczność jest widoczna w obrazie miasta, gdzie istnieje dziedzictwo kulturowe przeszłości i jest ono powiększane o nowe budynki i przestrzeń sprzyjającą zorganizowanemu rozwojowi kultury. Kaszubska społeczeność zaczyna się szczycić swoją kulturą i w pewnym stopniu przeszłością.

W całej historii, a nawet dzisiaj nie było dużej liczby ludzi, którzy czuli potrzebę przekazywania swojej wiedzy, ale hafciarki żukowskie czynią to skutecznie od dłuższego czasu. Istnieje pewna otwartość i zaangażowanie na rzecz ochrony kaszubskiego dziedzictwa. Lokalne władze zachęcają do wspierania dziedzictwa jakim jest hafciarstwo. To uznanie ma znaczenie nie tylko dla turystów, ale też wzmacniania wewnętrznej spójności społecznej. Władze Miastą są również wspierane przez miejscowych intelektualistów oraz niektórych pedagogów, którzy zmierzają do podniesienia świadomości i ułatwienia praktycznej realizacji zadań w ramach instytucjonalnych. Czasem są oni nosicielami bogatego dziedzictwa kulturowego. Proces ożywienia jest wieloraki i odnosi się nie tylko do zabytków oraz wiedzy intelektualnej, ale też doceniania wartości sztuki ludowej, z haftem w centrum uwagi. Zrealizowane i planowane środki zabezpieczające:

• Grudzień 2014 - Fundacja Skansenu Pszczelarskiego złożyła wniosek o wsparcie finansowe projektu, aby opracować strategię kontynuowania hafciarstwa w Żukowie z zamiarem wpisu hafciarstwa kaszubskiego szkoły żukowskiej na Krajową listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego, ,
• 2015 lokalne muzeum w Żukowie udostępniło zbiory, a głównie hafty do filmowania,
• 2015 wyświetlono filmy o hafciarkach żukowskich w sali urzędu w Żukowie,
• trzy hafciarki w Żukowie, które mają znaczne zbiory haftów (w tym bluzki i fartuszki) włączyły się we wspólną realizację zadań,
• trzy szkoły w Żukowie realizują edukację hafciarską, ale jest to dla dzieci i młodzieży nieformalne uczenie się, jego kontynuacja jest planowanym środkiem zabezpieczającym.
• podnoszenie świadomości i przekazywanie wiedzy o kulturze i historii Kaszub w szkołach też ma swoje pozytywne znaczenie. W podręcznikach dla nauczycieli bywają dane o haftach żukowskich (Bòbrowsczi i in., 2000).
• pozalekcyjne kółka oferują możliwość uczenia się kaszubskiego haftu,
• przekazywanie wiedzy i umiejętności kolejnym pokoleniom jest tu podstawowym celem, który jednoczy członków grupy zainteresowanych ochroną hafciarstwa, a to zapewnia stały dopływ młodych hafciarek (hafciarzy jest niewiele).
• wystawy pokonkursowe haftu tworzą fora, które oferują możliwość interakcji wszystkich pokoleń, a ich kontynuowanie jest planowanym środkiem zabezpieczającym.
• Lokalny etnograf - Wojciech Błaszkowski (Błaszkowski, 1965) badał hafciarstwo w Żukowie, a pewnie studenci ze Słupska i nieco z Gdańska nadal będą prowadzić badania z nim związane.

Oprócz tego, że Polska oficjalnie ratyfikowała konwencję i przystąpiła do niej, zamierza się wprowadzić odpowiednie procedury jej realizacji w kwestii listy niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości UNESCO. Zapleczem instytucjonalnym Ministra Kultury Dziedzictwa Narodowego (MKiDN) jest głównie Narodowy Instytut Dziedzictwa (NID). NID zajmuje się zarządzaniem i utrzymaniem elementów wpisanych na krajową listę, a nowy jest w Polsce problem listy reprezentatywnejniematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości UNESCO. Polska jako Państwo-Strona poprzez media elektroniczne daje elementom wpisanym na Krajową listę wyróżnienie, co przynosi społeczności szanse promocyjne i reklamowe na odpowiednich forach, w publikacjach oraz poprzez inne media elektroniczne. Państwo będzie również kontynuować wsparcie sztuki ludowej i działań pokrewnych w ogóle - po części poprzez zarządzanie nowych dotacji, a także poprzez nieprzerwane coroczne przyznawanie Nagrody im. Oskara Kolberga.
Większość środków zabezpieczających opracowano dzięki oddolnej pracy głównie Fundacji i ZK-P. Realizacja działań wymienionych wyżej byłaby niemożliwa bez woli, intencji i zgody lokalnej społeczności. Konsultacje odbyły się również z samorządem miejskim, który również bierze czynny udział w realizacji zadań.
Ponadto wspólnota wyraża pilną potrzebę rozwoju wewnętrznego systemu kontroli jakości, aby gorsze imitacje haftów produkowane (maszynowo) poza grupą nie miały praktycznego znaczenia. Nominacja do wpisu na Krajową listę została zainicjowana przez Fundację Skansenu Pszczelarskiego w Żukowie. Przedstawiciel tej Fundacji był łącznikiem ułatwiającym komunikację i kontakty między instytucjami lokalnymi oraz NID w przygotowaniu międzynarodowej nominacji.

Bardzo dziękuję tym hafciarkom i innym osobom, które dzięki swojej uprzejmości pozwoliły na zorganizowanie tej wystawy.

Trwa jeszcze wystawa haftów m.in. z Żukowa w Nadbałtyckim Centrum Kultury - kościele Św. Jana w Gdańsku.

Literatura:

1. Anonim: Lëniô. Swiãto wësziwkù. Pomerania, 7-8(500), 2016, s. 77.
2. Wojciech Błaszkowski: Haft kaszubski : [katalog] : Wojewódzki Dom Kultury w Gdańsku i Zrzeszenie Kaszubsko - Pomorskie ; Gdańsk, 1965
3. Witołd Bòbrowsczi i Katarzëna Kwiatkòwskô ; il. Jolanta Mąkosa i Joanna M.Kołyszko:Kaszëbsczé abecadło : twój pierszi elemeńtôrz. Gdańsk: Dar Gdańska, 2000, pp. 116-118 Hieronim Jarosz Derdowski: O panu Czorlińscim co do Pucka po sece jachoł. Oddział ZK-P w Gdańsku, Gdańsk 1990, s. 98.
4. Antoni Grzędzicki: Żukowo, Gdańsk 1989, pp. 63 - 68
5. Marian Jeliński: Haft kaszubski szkoły żukowskiej – przeszłość i współczesność: materiały monograficzne. Gdynia: Region, 2006.
6. Franciszek Kwidziński: Kaszubskie stroje ludowe, Kartuzy 1998
7. Eugeniusz Pryczkowski: Leksykon Ziemi Żukowskiej. Banino ; Żukowo : Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie, Oddział w Baninie, 2012, pp. 24; 32 - 33; 50 - 53, 83 - 84
8. Zofia Ptach: Głos hafciarek z Żukowa (Dyskusja o hafcie kaszubskim)//Dz. Bałt. 1953, nr 76, dod. Rejsy s. 8. (jest w internecie)
9. Barbara Rezmer: Jak haftować po kaszubsku. Gdańsk, 1979
10. Bożena Stelmachowska: Strój kaszubski,Wrocław : Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, 1959
11. Bernard Sychta: Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej. Wrocław-Warszawa-Kraków: t. 2-1968, s. 92.
12. Współczesna sztuka ludowa Kaszub/Moderne volkstümliche Kunst in der Kaszubei [red. Krzysztof Wirkus], Bytów : Starostwo Powiatowe, 2010. ISBN 978-83-924018-1-0
13. Wzory haftu kaszubskiego. Szkoła żukowska. Gdański Oddział ZK-P, Gdańsk 2007.